Statenverkiezingen 2023: ‘De provincie is de ideale schakel tussen ‘Den Haag’ en de gemeenten’

ZEIST / REGIO De provincie? is dat niet die zinloze, overbodige, geldverslindende bestuurslaag waar we net zo goed zonder kunnen? ,,Zeker niet!’’, zegt Hans Oosters, commissaris van de Koning in Utrecht, beslist. ,,Sterker, als de provincie er niet was, dan zou je hem moeten bedenken.’’

Het middenbestuur verbindt’’, vindt Oosters. ,,Provincies zijn qua schaalgrootte de ideale schakel tussen Den Haag, waar het beleid wordt gemaakt en de gemeenten die het beleid uitvoeren.’’ Oosters noemt als voorbeeld dat regio’s in de provincie (zoals het gebied rond Amersfoort) mede dankzij de ondersteuning vanuit de provincie Utrecht met succes een beroep deden op extra geld uit Den Haag voor de ontwikkeling van noodzakelijke, grootschalige woningbouwprojecten. 

’BELANGRIJKER’ De commissaris van de Koning denkt ook dat de rol van de provincie in de loop der tijd belangrijker geworden is. ,,Onze invloed is vandaag de dag tot achter de brievenbus merkbaar. We gaan over zaken die mensen rechtstreeks raken.’’

Mede daarom is er volgens hem alle aanleiding voor de burger om op 15 maart te gaan stemmen. ,,Er staan echt heel belangrijke zaken op de agenda in de komende periode’’, benadrukt Oosters. ,,Denk maar aan de woningbouw.’’ (De provincie staat aan de lat voor 87.500 woningen die voor 2030 gerealiseerd moeten zijn).

STIKSTOFBELEID Maar daarnaast speelt de provincie een belangrijke rol in de uitvoering van het stikstofbeleid. Met name de agrariërs zullen de uitstoot van stikstof de komende jaren -linksom of rechtsom- drastisch moeten beperken om de natuur in bescherming te nemen. En om ruimte te creëren voor zaken als woningbouw. Provincies zullen daarin de regierol moeten oppakken. 

En wat te denken van de energietransitie? Gemeenten hebben nog niet zo lang geleden in zogeheten RES-regio’s getekend voor ambities op het gebied van duurzame energie. Vooral om de uitstoot van het broeikasgas CO2 de komende jaren drastisch terug te dringen. Maar de provincie houdt ook nauwlettend in de gaten of die enthousiast geformuleerde plannen ook daadwerkelijk in praktijk gebracht worden. En daar wringt de schoen nog weleens. 

MEER DAN GEMIDDELD In ieder geval  is de kiezer in Utrecht -zo blijkt uit ervaringsgegevens- doorgaans meer dan gemiddeld betrokken bij de provinciale zaak. ,,Vorige keer lag de opkomst in Utrecht boven de 60%’’, weet Oosters. ,,En daarmee hadden we de hoogste opkomst van het land.’’ 

Oosters: ,,Het tekort aan woningen wordt in onze provincie als een enorm probleem ervaren.’’  foto: Rick Huisinga/Provincie Utrecht

Woningbouw zal de komende jaren een belangrijke prioriteit zijn. ,,Het tekort aan woningen wordt ook in onze provincie als een enorm probleem ervaren’’,  zegt Oosters. ,,In elke gemeente, in elk dorp hebben jongeren moeite om een woning te vinden. Ze zijn er domweg niet of ze zijn te duur.’’

VERGAANDE GEVOLGEN ,,Maar dat heeft ook soms vergaande maatschappelijke gevolgen’’, analyseert Oosters. ,,Er zijn effecten in de hele keten. Jongeren blijven bij hun ouders wonen óf gaan weg. Dat heeft bijvoorbeeld gevolgen voor de doorstroming. Maar er vallen ook gaten in het vrijwilligerswerk en verenigingsleven die vaak belangrijke pijlers onder de leefbaarheid in de kernen vormen.’’

,,En kijk eens naar de grote steden’’, gaat Oosters verder. ,,Er is vaak een enorme behoefte aan personeel. In het onderwijs, de zorg, bij de politie. Maar is er passende en betaalbare woonruimte voor mensen die die banen zouden kunnen nemen? Nee!’’ 

SCHAARSE RUIMTE De provincie probeert vooral sturing te geven aan die ontwikkeling door in plannen afwegingen te maken hoe er het beste met de schaarse ruimte (in het dichtbevolkte Utrecht een serieus probleem) kan worden omgesprongen. 

,,We hebben in de afgelopen periode met Provinciale Staten een provinciale Omgevingsvisie ontwikkeld’’, vertelt Oosters. ,,De Omgevingsvisie beoogt de Utrechtse waarden te beschermen. In het plan wordt ruimte toegewezen aan verschillende functies. Woningbouw is er daar één van. Maar we hebben ook rekening te houden met verkeer, landbouw, natuur, landschap, cultuurhistorisch erfgoed en dergelijke. Al die functies stellen hun eigen eisen aan de ruimte. En die moeten onderling goed afgewogen worden.’’

MEER FLEXIBILITEIT Volgens Oosters is het verschil met de oude structuurplannen dat de ontwikkelingen niet langer tot in lengte van jaren in beton gegoten zijn. ,,We proberen daar meer flexibiliteit in te bouwen. Zodat we ook sneller tegemoet kunnen komen aan veranderende wensen van gemeenten.’’

Hij geeft het voorbeeld van de ‘rode contour’ om dorpen. De rode contour is de begrenzing die de provincie heeft aangegeven van het gebied dat bebouwd is of kan worden. Tot voor kort een bikkelhard gegeven. ,,Daarvan kan nu op basis van goede argumenten en in beperkte mate van worden afgeweken’’, aldus Oosters. 

’GROEN HOUDEN’ Houten-Oost is een voorbeeld van een gebied waar belangen op dit moment met elkaar conflicteren en de provincie een arbitrerende rol moet spelen. De gemeente opperde plannen voor de bouw van meer dan 2.000 woningen in dat gebied. De provincie is tegen, omdat aan de ene kant het bouwen binnen de bestaande kernen een belangrijk uitgangspunt is (ook van het rijk). Evenals het aansluiting bij bestaande infrastructuur (wegen en spoorverbindingen). ,,Maar het gaat er ook om dat we ons buitengebied zoveel mogelijk groen willen houden’’, voegt Oosters daar aan toe.

De onrust die je ziet bij boeren komt door het ontbreken van perspectief. Daarom is het zo belangrijk dat dat er snel komt

Ook het vergaand terugdringen van de stikstofuitstoot zal de komende tijd veel aandacht van het provinciebestuur vragen. Er is al op voorgesorteerd door negen regio’s aan te wijzen waar gebiedsoverleg zal worden gevoerd. ,,Die gesprekken zullen antwoord moeten geven op de vraag hoe kunnen we komen waar Den Haag ons hebben wil’’, aldus Oosters. 

PERSPECTIEF Hij noemt het vinden van oplossingen van groot belang om te werken aan natuurherstel én om agrariërs perspectief te bieden. ,,De onrust die je ziet bij boeren komt door het ontbreken van perspectief. Daarom is het zo belangrijk dat dat er snel komt.’’

Tegelijk is er veel afhankelijk van een succesvolle aanpak om de uitstoot van stikstof terug te dringen. ,,Dan gaat het niet alleen om natuurherstel en bevordering van de bio-diversiteit’’, zegt Oosters: ,,Het gaat ook om woningbouw, de aanleg van infrastructuur (wegen) en voor ondernemers.’’ 

’ZAL NIET MEER GEBEUREN’ Is het dan niet heel vervelend als kapitaalkrachtige partijen als Schiphol en Rijkswaterstaat letterlijk de boer op gaan (ook in Utrecht) om boerenbedrijven uit te kopen en daarmee ruimte voor stikstofuitstoot ten eigen bate creëren? Ruimte die niet langer in Utrecht zelf kan worden benut? Oosters: ,,Het was voor Gedeputeerde Mirjam Sterk wel aanleiding om het gesprek met deze partijen aan te gaan. En we hebben afgesproken dat dat niet meer zal gebeuren zonder overleg vooraf.’’

Maar ook zonder die ballast zal het stikstofdossier een taaie blijken. Oosters: ,,Het is een enorme opgave! En iedereen moet daar een bijdrage aan leveren.’’ Door zoveel mogelijk partijen in dat gebiedsoverleg te betrekken hoopt de Commissaris van de Koning ook draagvlak te creëren. ,,Tegelijk kunnen we in dat overleg ook maatwerkoplossingen bieden.’’ Hij wijst op de mogelijkheden die het kabinet voorbereidt in de landbouwagenda.

’NIET VRIJBLIJVEND’ ,,Maar het is niet vrijblijvend!’’, waarschuwt Oosters meteen. ,,Vooral in het stikstofdossier hebben we kostbare tijd verloren laten gaan. Daarom gaan we het nu voortvarend aanpakken, maar tegelijk de tijd nemen die nodig is.’’ 

Een groep de in het kader van het stikstofbeleid extra aandacht verdient zijn de zogeheten PAS-melders. Dat zijn agrarische bedrijven die onder het Programma Aanpak Stikstof (PAS) uit 2015 -zonder vergunning- konden volstaan met een melding van de berekende stikstofbelasting op kwetsbare natuur, zoals een Natura 2000-gebied.

PAS-MELDERS Ondernemers met PAS-meldingen waren tijdens het Programma Aanpak Stikstof (PAS) vrijgesteld van de vergunningplicht vanwege een beperkte stikstofdepositie. De Raad van State oordeelde in 2019 dat het PAS in strijd was met Europese regels op het gebied van natuurbescherming (de Habitatrichtlijn) en dat deze ondernemers alsnog een vergunning moesten aanvragen.

PAS-melders zijn ondernemers die te goeder trouw handelden. ,,Ook het kabinet vindt dat deze groep niet het slachtoffer mag worden van de nieuwe maatregelen’’, licht Oosters toe. Er staan zo’n 155 bedrijven in Utrecht als PAS-melder te boek, weet hij.

GEBIEDSOVERLEGGEN  ,,Overigens gaan die gebiedsoverleggen over meer dan alleen het terugdringen van de stikstofuitstoot’’, zegt Oosters. ,,Daar wordt ook gesproken over problemen als bodemdaling en de kwaliteit van het oppervlaktewater.’’ 

Hans Oosters: ,,Corona is de afgelopen jaren keihard door onze inspanningen om het openbaar vervoer te optimaliseren heen gekomen.’’  foto: Provincie Utrecht 

 De zorg voor het openbaar vervoer is ook een belangrijk taak in de provinciale portefeuille. ,,De Statenleden vinden dat ook heel belangrijk’’, weet Oosters.

GEEN LIJNDIENST Toch neemt dat niet weg dat niet alle hoeken en gaten van de provincie goed bediend worden. Met gevolgen voor de leefbaarheid in kleine kernen. Zelfs een middelgrote gemeente als Leusden -met 30.000 inwoners- klaagt al jaren steen en been dat zo’n beetje de helft van de bebouwde kom verstoken is van een goede lijndienst. De kern Achterveld, in dezelfde gemeente, zag jaren geleden de achterlichten van de laatste bus definitief uit het dorp verdwijnen. 

,,Dat is een feit’’, erkent Oosters. ,,Tegelijk is het ook onze taak daarin verstandige afwegingen te maken. We zullen er bijvoorbeeld goed op moeten letten dat de kosten en het gebruik voldoende in balans zijn. Daar komt bij dat corona de afgelopen jaren keihard door onze inspanningen om het openbaar vervoer te optimaliseren is heen gekomen. Aantallen passagiers blijven nog steeds achter bij die van voor de pandemie. En het wordt ook steeds moeilijker om voldoende gekwalificeerd personeel te vinden.’’

SNELLE FIETSVERBINDING ‘Utrecht’ zet mede daardoor ook vol in op het gebruik van de fiets, ook voor middellange afstanden. Oosters: ,,We zijn kampioen snelle fietsverbindingen. De zogenaamde doorfietsroutes.’’ Nou is dat ook weer niet zo heel vreemd. ,,We wonen in een compacte provincie’’, aldus Oosters. ,,En bovendien zien we het fietsverkeer -met de komst van de elektrisch ondersteunde tweewielers- enorm toenemen.’’

De regisserende rol van de provincie werd vorig jaar zomer ineens actueel toen ‘Utrecht’ gemeenten nogal dwingend opriep om locaties aan te wijzen voor pakweg 60 grote windturbines. De provincie vond dat nodig omdat de energietransitie te stroperig verloopt. Gemeenten maakten plannen voor de overgang naar duurzame energie (met name wind- en zonne-energie), om de doelen van ‘Parijs’ te halen. Daarin staat het vergaand terugdringen van de uitstoot van het broeikasgas CO2 centraal.

PLANNEN DREIGEN TE STAGNEREN Maar die mooie plannen dreigen in de uitvoer te stagneren. Met andere woorden, gemeenten slagen er onvoldoende in om de grote ambities (die op papier ook keurig de beoogde doelen behalen) in concrete projecten om te zetten. 

,,Wij maken ons daar zorgen over’’, zegt Oosters. ,,En we zien ook dat àls er wat gebeurt het accent heel erg op zonne-energie ligt. Terwijl het aandeel wind ook hard nodig is om die ambitieuze doelen te halen.’’

Als we gaan denken ‘de buurman lost het wel op’, kunnen we wel eens bedrogen uitkomen

’AFSPRAKEN UITVOEREN’ ,,Wat ons betreft geldt hier dat we afspraken uit het Klimaatakkoord moeten uitvoeren’’, zegt Oosters. ,,Het gaat hier tenslotte om het oplossen van een groot maatschappelijk vraagstuk. De afgelopen maanden is bijvoorbeeld ook pijnlijk duidelijk geworden wat de gevolgen kunnen zijn als je afhankelijk bent van dubieuze leveranciers van fossiele brandstoffen’’, verwijst hij naar de economische gevolgen van de gewapende strijd in Oekraïne. 

Ook de redenering dat er landelijk al voldoende projecten in de pijplijn zitten om voor 2030 het landelijke doel op het gebied van het opwekken van duurzame energie te halen, wijst hij van de hand. ,,Als we gaan denken ‘de buurman lost het wel op’, kunnen we wel eens bedrogen uitkomen.’’ 

AANPAK LOOPT VAST Er klinkt iets van ergernis door in de stem van Oosters als we constateren dat de aanpak voor grote maatschappelijke vraagstukken, zoals de stikstofcrisis en de woningnood, vast dreigt te lopen in het zompige bestuurlijk moeras. ,,De overheid heeft de neiging problemen op zijn beloop te laten’’, vindt Oosters. 

,,Ik zit daar heel praktisch in’’, zegt de commissaris van de Koning, die in meerdere gemeenten burgemeester was en dijkgraaf bij één van de waterschappen in ons land. ,,Ik vind dat we meters moeten maken bij het vinden van oplossingen.’’

VLUCHTELINGEN We hebben het over de vluchtelingencrisis, óók zo’n hete aardappel. ,,Dat wordt voor 2023 weer een enorme opgave’’, voorspelt Oosters. Dat blijkt onder meer uit de Spreidingswet die staatssecretaris Van der Burg in voorbereiding heeft, waarmee hij gemeenten kan dwingen asielzoekers op te vangen. Ook op dat vlak speelt de provincie een belangrijke, regisserende rol. 

Oosters wijst op een unieke samenwerking in de provincie die zelfs landelijk tot voorbeeld is verheven. Oosters: ,,Vorig jaar was er ook sprake van een acute noodsituatie in Ter Apel. In Leersum, waar al sinds jaar en dag een asielzoekerscentrum is gevestigd, waren mogelijkheden om op korte termijn 100 extra opvangplaatsen te creëren.’’

Provinciale Staten tijdens een vergadering. Foto:  Provincie Utrecht

STATUSHOUDERS Oosters: ,,Toen hebben omliggende gemeenten gezegd: ‘Als jullie dat doen, nemen wij van de gemeente Utrechtse Heuvelrug de taak over om statushouders te vestigen’.’’ (Statushouders zijn asielzoekers die na het doorlopen van de procedures te horen hebben gekregen dat ze mogen blijven; gemeenten hebben de verantwoordelijkheid om naar rato te zorgen dat die groep ergens kan wonen). 

Knelpunt bij de opvang van asielzoekers is dat het vaak lastig is -zeker in kleine gemeenschappen- maatschappelijk draagvlak te vinden. Maar dat heeft volgens Oosters ook te maken met onbekendheid. ,,Hoe abstracter het probleem, hoe groter de kans op weerstand.’’

OEKRAÏNERS Hij wijst op de situatie van de gevluchte Oekraïners. ,,Dat zijn mensen van relatief dichtbij. En het is voor iedereen glashelder waarom ze gevlucht zijn. Dan zie je ook dat gemeenten in staat zijn om snel en effectief opvang te organiseren.’’

,,Gemeenten zijn wettelijk verplicht hun aandeel in het oplossen van het probleem te leveren, hun ‘fair share’ daarin te nemen’’ zegt Oosters. ,,Maar niet alle gemeenten lijken te begrijpen dat we dat toch moeten doen. De provincie probeert gemeenten te helpen bij het ontwikkelen van mogelijkheden om hun aandeel te leveren. En dan staat we samen ineens aan de goede kant van het touw te trekken.’’

’SCHAARSTE VERDELEN’ ,,Het lastige is; in de kern zijn we schaarste aan het verdelen. En dat is mijn grootste kopzorg. Statushouders concurreren in hun zoektocht naar een woning met andere mensen. Mensen die vaak lang op wachtlijsten staan.’’

Hij geeft in dit verband een hoopvol voorbeeld. ,,In Renswoude zijn in een opgeknapte wijk acht tijdelijke woningen gerealiseerd. Vier daarvan zijn toegewezen aan statushouders en vier aan jongeren. Kijk; dát functioneert!’’

Over Hans Oosters

Johan Herman Oosters werd in 1962 in Gouda geboren en is bestuurder van PvdA-huize. Na een ambtelijke loopbaan bij de VNG (Vereniging van Nederlandse Gemeenten) volgde in 2000 de benoeming tot burgemeester in Bergambacht. Vier jaar later kwam daar het waarnemend burgemeesterschap van buurgemeente Ouderkerk bij. Van 2005 tot 2019 was Oosters dijkgraaf van het Hoogheemraadschap Schieland en Krimpenerwaard. Van 2015 tot zijn vertrek in 2019 was hij voorzitter van de Unie van Waterschappen. Hans Oosters werd in 2019 benoemd tot Commissaris van de Koning in Utrecht.